Istorija radijskog pevanja narodne muzike 1935-1975

Vrlo lep i zanimljiv feljton (u 12 nastavaka), pa ko voli da čita
autor Saša Janoš, objavio PANCEVAC (od broja 4240 11.04.2008 do broja 4251 27.06.2008), tražite preko Arhiva pa Feljton
[You must be registered and logged in to see this link.]

Istorija radijskog pevanja narodne muzike od 1935. do 1975. godine
Kafansko i opersko pevanje na radiju
piše: Saša Janoš

Ranih tridesetih godina prošlog veka, kada je počeo da radi Radio Beograd (24. marta 1929. godine), narodne pesme i muzika mogle su se čuti na dva načina preko radio-talasa: uživo ili s gramofonskih ploča. Pevanje uživo podrazumevalo je nastup u studiju, uz pratnju klavira ili orkestra ili direktan prenos iz neke od poznatih beogradskih kafana. Često su emisije narodne muzike bile koncipirane i kao kolaži iz pojedinih delova zemlje, a popularne su bile emisije „Banatsko veče” i „Vojvođansko veče”, u kojima se pevalo uz gajde ili tamburaše, ali imena učesnika nisu sačuvana. Na Radiju su tada pevali poznati dramski i operski umetnici: Žanka Stokić, Teodora – Toda Arsenović, Zorka Todosić, Nada Aleksandrović, Lale Jovančić, Jovan Stefanović Kursula, Bora Janjić i drugi. Među njima je najpoznatiji bio beogradski advokat Mijat Mijatović (1887–1937). Pevanje je bilo njegova najveća ljubav pa je to i studirao u Beču i Parizu, a kasnije i snimio preko sto ploča s narodnim pesmama i operskim arijama. Bio je prvi pevač na svetu koji je u to vreme prilikom snimanja ploča koristio tehniku nasnimavanja. Oduševljen Mijatovim pevanjem, kompozitor Stanislav Binički (1872–1942) napisao je splet od sedam vranjanskih pesama koji je nazvan „Mijatovke”. Paralelno s Mijatom, pevao je i Milan Timotić, često nazivan Mali Mijat ili Novi Mijat, koji je na Radiju bio sve do početka Drugog svetskog rata, a kasnije je otišao u SAD i tamo nastavio karijeru.

Godine 1935. pojavljuje se potreba da se program obogati i osveži, pa na Radio Beograd dolaze i „obični ljudi koji lepo pevaju”. Formiraju se i prvi zvanični radio-orkestri: Tamburaški orkestar Aleksandra Aranickog, u kome je svirao i njegov potonji šef Pančevac Maksa Popov (1910–1973), i Narodni orkestar Sime Begovića, u kome je bio i Vlastimir Pavlović Carevac (1895–1965), koji ga je preuzeo posle Drugog svetskog rata. Tada na Radio dolaze pevači koji nisu imali stalni angažman, već su nakon audicije bili pozivani da pevaju prema potrebi, i to repertoar koji su sami birali. U komisiji koja je organizovala audiciju za pevače bili su kompozitor i profesor Petar Krstić (predsednik), zatim kompozitori Mihajlo Vukdragović i Vojislav Vučković i šef Narodnog orkestra Sima Begović. Među prvim „običnim” pevačima primljeni su Nata Pavlović, Ružica Protić, Ruža Denić, Zorka Katinski kasnije Butaš i njen suprug Bogdan (rodom iz Kovina), a kasnije su došle Jelena Vujanović, Emilija Putnik, Vera Kokošević, Ružica Kalušić i druge. Od pevača valja spomenuti Uroša Seferovića, Rašu Radenkovića, Dobricu Grozdanovića, Dragog Čkonjevića, Vojislava Petruševića i nezaobilaznog Vukašina – Vuleta Jevtića, koji je već tada stekao veliku popularnost, koja ga je pratila sve do smrti 1981. godine. Mnogi od ovih pevača bili su gosti u kafani „Savinačka kasina” na Čuburi, koja je bila vlasništvo Vlastimira Pavlovića Carevca, gde su slušali i učili kako se pesma peva i bili prvi nazvanični učenici velikog Cara. Među zvaničnim i istraživačima poznatim pevačima na predratnom Radio Beogradu nije bilo Pančevaca. Tadašnje pevanje umnogome se razlikovalo od pevanja na radiju posle Drugog svetskog rata jer se nije vodilo računa o dikciji, emociji i tekstu, takozvanom „donošenju pesme”, što će kasnije kao pravilo ustanoviti Carevac, već su se pevači trudili da narodnim pesmama daju ozbiljniji, skoro operski ton i iskažu, neretko preterano, svoje glasovne mogućnosti.

Postojale su i emisije koje su bile koncipirane tako da su se u njima samo puštale ploče narodnih pevača. Između ostalih, mogle su se čuti one s pesmama gospođe Mare Petrović iz Pančeva otpevane uz harmoniku Arkadija Terzina. Pominje se i izvesni A. Negru (po drugom izvoru A. LJegru), za čije ploče nije poznato da li su emitovane na Radio Beogradu, ali se zna da je bio iz Pančeva i pevao narodne pesme.

(Nastaviće se)

Pevač Mijat Mijatović u vreme najveće popularnosti (Marijenbad, Češka, 1925. godine)
[You must be registered and logged in to see this image.]

Istorija radijskog pevanja narodne muzike od 1935. do 1975. godine (2)
Iz kafane pred mikrofon Radio Beograda
piše: Saša Janoš

Kafansko pevanje u vreme dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka bilo je u nezavidnom položaju. To najbolje opisuje muzikolog Vladimir Đorđević u „Narodnoj pevanci” iz 1926. godine: „Zastanite pored kafanica na Dorćolu, Vračaru, Savamali, ili po našim palankama, i poslušajte tobožnje profesionalne pevačice, pa ako ma i najmanje imate osećanja za lepotu pesama i njihovog izvođenja, vi morate zatvoriti uši da ne slušate. Besmislene, dvosmislene, vrlo često i banalne reči, kojima čovek ne zna krsnoga imena, uz divljačku dreku, ili uz prostačko a pretenciozno izvijanje neke mešavine od deformisanih otpadaka naših i stranih melodija i njihovih prerada – to je današnje naše pevanje u varoškoj masi...” Ako navedenu tvrdnju uzmemo kao činjenicu, implicitno saznajemo i da biti pevač koji peva u kafani nije bilo mnogo cenjeno zanimanje. Međutim, bilo je dobrih kafana u kojima su pevali dobri pevači, kao što su Sima Vasiljević, Mile Brujić, Sulejman – Sulja DŽakić, sestre Zorica i Danče Nikolić i drugi. Najpoznatija među njima bila je Sofka Nikolić, popularna širom Evrope već sa 16 godina. Po njenom dolasku u Beograd, sredinom dvadesetih godina, menja se odnos prema kafanskom pevanju. Radio Beograd tada obavlja prenose iz kafane „Kragujevac”, u kojoj ona peva uz ciganski orkestar Paje Nikolića. Prvi put Sofkino pevanje prenošeno je preko radiotalasa 11. decembra 1929. godine, a zbog velikog broja obožavalaca njene pesme, često je pozivana da nastupa u emisijama narodne muzike. Tokom karijere, do 1939. godine, snimila je preko sto gramofonskih ploča s više od 200 pesama. Slično je bilo i s Vukom Šeherović, veoma poznatom i popularnom interpretatorkom bosanskih sevdalinki i pevačicom, kako se govorilo, „srebrnog glasa”. Vuka je pevala u kafani čiji je vlasnik bio njen muž, često je gostovala u radijskim emisijama „Bosansko veče” pevajući sama ili u duetu s Urošem Seferovićem. Još se traga za njenim predratnim pločama, za koje se pretpostavlja da ih je snimila. Od posleratnih snimaka danas je poznato samo pet. Prenosi iz kafana obično su trajali dva sata (od 22 sata do ponoći). Do 1941. godine emitovani su iz hotela „Moskva” i „Palas”, kao i iz restorana „Dva jelena”, „Imperijal”, „Domovina”, „Kasine” i drugih. Pored ostalih, pevače je pratio i Orkestar Dušana Popaza iz Pančeva, dok je njegov rođeni brat Pavle, takođe violinista, svirao u Narodnom orkestru kao tercista Vlastimira Pavlovića Carevca.

Radio Beograd 1936. godine angažovao je kompozitora Mihajla Vukdragovića, tadašnjeg direktora Muzičke škole „Stanković”, za rukovoditelja narodnih muzičkih priredbi, čime je podignut nivo kvaliteta narodne muzike. U to vreme karijeru na Radiju započela je i Zorka Katinski (1914–2002), koja je došla iz hora Narodnog pozorišta. Zbog zvonkog soprana i osećaja za svaku pesmu koju je pevala, bila je veoma popularna i slušaoci su je tražili, pa je često imala emisije. Pevala je gradske pesme, ali je ipak ostala upamćena kao pevačica vojvođanskih pesama. To je zato što se udala za kolegu Bogdana Butaša (bariton) iz Kovina, uz koga je te pesme i naučila i s velikim uspehom interpretirala. To je bio prvi „radiobrak”. Nažalost, nijedan snimak s Bogdanovom pesmom nije sačuvan, ali je zato poznato preko 40 numera koje je pevala Zorka. Za razliku od Bogdana, koji se povukao vrlo brzo posle Drugog svetskog rata, Zorka je karijeru nastavila i aktivno pevala do kraja šezdesetih godina. Slično je bilo s Ružicom Protić (stare gradske i varoške pesme) i Savetom Sudar (bosanske pesme i sevdalinke), koje su imale sličan razvojni put kao Zorka Butaš. Carevac je mnogo cenio interpretacije ove tri umetnice i najveći broj trajnih snimaka zabeležen je uz njegov orkestar. Nažalost, do 1954. godine na Radio Beogradu pevalo se uživo i nisu beleženi trajni snimci, pa mnoge glasove tadašnjih interpretatora nikada nećemo čuti. Ostala su samo imena i nazivi pesama, od kojih je većina danas potpuno zaboravljena. Za 12 godina predratnog Radio Beograda (prema podacima Saše Spasojevića, istraživača iz Beograda) pevalo je preko 200 narodnih pevača, sviralo više od 80 različitih orkestara i muzičkih sastava, narodna muzika emitovana je iz skoro 30 restorana i otpevano je na hiljade pesama. A onda je došao rat i Nemci su preuzeli Radio Beograd. Tada je već malo kome bilo do pesme.
(Nastaviće se)

Pevački par Zorka Katinski i Bogdan Butaš na venčanju (Beograd, 1940)
[You must be registered and logged in to see this image.]

Istorija radijskog pevanja narodne muzike od 1935. do 1975. godine (3)
Okupacija i „oslobođeni” mikrofon Radio Beograda
piše: Saša Janoš

Beograd je bombardovan 6. aprila 1941. godine, u vreme dok je trajala emisija narodne muzike na Radio Beogradu. Ubrzo su ga Nemci potpuno preuzeli. Iako je period od 1941. do 1944. godine istraživačima najmanje poznat i iz tog doba ima najmanje pisanih dokumenata, na osnovu postojećih može se dobiti barem delimična slika o pevačima, muzičarima i uopšte muzičkom programu na toj radio-stanici. Program je bio u celini skraćen na svega nekoliko sati dnevno, ali je bila zadržana osnovna programska koncepcija, koja je, međutim, mnogo zavisila i od trenutnog stanja u Beogradu i na raznim frontovima. U ovom periodu narodne pesme nastavili su da pevaju pevači koji su već bili na Radiju, kao što su Milica Bošnjaković, Divna Radić-Đoković, Branislav Pivnički, Bogdan Butaš, Dragi Petrović i drugi. Tokom okupacije došla je i nova garnitura pevača, među kojima su bili Rada Stanković, Dragica Cenić, Darinka Kecman, Branko Gucunski, Vitomir Nešović, Dimitrije Bogdanović i drugi. Mnogo pevača imalo je nastupe samo jednom ili dva puta, što znači da Radio nije imao stalne soliste kao ranije, a naročito posle Drugog svetskog rata, kada je to od „ljubavi prema pesmi” postala profesija „radio-pevač”. Za vreme okupacije repertoar je bio isti kao i ranije; najviše su se pevale gradske pesme i sevdalinke, ali bilo je i narodnih i romansi. U to vreme bile su popularne emisije „Svirka i pesma s Balkana” i „Beograd Boru”, kao i „Šareno veče” sredom i „Želje slušalaca” nedeljom. Organizovani su bili i prenosi iz restorana, kao na primer iz „Tri šešira”. Od orkestara su svirali Tamburaški radio-orkestar pod upravom Aleksandra Aranickog, Narodni orkestar, koji je vodio Dragić Obrenović, a spominje se i Mali orkestar Žarka Milanovića.

Neki pevači koji su pre rata pevali nastavili su to da rade i kasnije, ali su komunisti oslobodioci prokazali mnoge predratne pevače da su sarađivali s okupatorom, pa im je bilo zabranjeno da pevaju (eklatantan je primer Vuke Šeherović, koja je imala svoje solističke emisije pre rata, a tokom rata pevala je u muževljevoj kafani, i kojoj je bilo zabranjeno da nastupa u programu Radio Beograda). Pojedinci, kao što je Milan Timotić, bili su toliki „izdajnici” da su morali da pobegnu iz zemlje, a u odsustvu su osuđeni na smrt zbog saradnje s okupatorom. Gledano s današnjeg stanovišta, to nikako nije bila saradnja s okupatorom. Pevači su radili svoj posao i pevali svom narodu, kao što su i glumci igrali predstave svom narodu jer je Radio Beograd slušao ovdašnji narod, a program je i bio namenjen njemu.

Završetak Drugog svetskog rata označio je novi početak za Radio Beograd, koji je tada promenio ime u Radio Jugoslavija. Nova vlast vratila je kompozitora Mihajla Vukdragovića (1900–1986) na najvišu funkciju u oblasti muzičke struke, koja je objedinila mesta glavnog muzičkog urednika Radija i direktora za muzičku produkciju, program i arhivu. Na tom položaju bio je od 1944. do 1948. godine. Jednu od veoma značajnih uloga u tom periodu odigrao je i Miodrag A. Vasiljević (1903–1963), „otac etnomuzikologije u Srba”, čovek koji je gajio veliku ljubav prema izvornom narodnom stvaralaštvu i na radio-stanicu dovodio svoje studente i pevače za koje je čuo da lepo pevaju, čime je obogaćivao program. Posebno treba napomenuti da je on kao istraživač na terenu zapisao na hiljade narodnih pesama iz skoro svih krajeva tadašnje Jugoslavije i tako ih je spasao sigurnog zaborava. Nažalost, komunističkoj vlasti nije bio po volji i meri, pa je stoga bio prividno cenjen i postavljen u Upravu Radija, a u stvari je bio skrajnut zbog insistiranja na srpskoj narodnoj muzici i njenoj zastupljenosti u programu. Kada se povukao, na njegovo mesto i po njegovoj „preporuci” postavljen je Đorđe Karaklajić (1912–1986), dotadašnji urednik za narodnu muziku. Za njega su čelnici KPJ smatrali da će „dobro voditi politiku u narodnoj muzici”, te mu je bilo prepušteno da sam „vedri i oblači” i odlučuje o tome ko će pevati i koje će pesme biti na programu. Bilo je to vreme kada se zbog pogrešne reči odlazilo u zatvor, a zbog „zabranjene” ili „izrazito srpske pesme” pevač je skidan s programa i proglašavan neprijateljem. Ipak, kako je vreme odmicalo, stvari su se popravljale i narodna muzika kasnije je doživela najsvetlije i najblistavije trenutke.

(Nastaviće se)

Aleksandar Aranicki u nedeljniku "Radio Beograd" 14. februara 1941. god.
[You must be registered and logged in to see this image.]

Sve u svoje vrijeme.Eto, kakva nam je sad muzika.Na sta ovo lici.Jedan covjek, jedan orkestar.Nema cige sa violinom, niti bubnjara sa improvizacijama, ni solo dionice sa gitarom itd.I opet narod slusa, i kazu dobro.
Mozda je i dobro, kad nema boljeg.